حقایق جالب درباره دریای خزر؛ بزرگ ترین دریاچه جهان

دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه جهان، در شمال کشور ایران واقع‌شده است و از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان، از شرق به جمهوری ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. این دریا در میان خشکی محدود شده است و به‌صورت مستقیم با هیچ‌یک از آب‌های آزاد جهان ارتباط ندارد. در سال‌های اخیر از طریق کانال رود ولگا-دن، خزر به دریای سیاه متصل شده است.

دریای خزر ۶۰۰ هزار ۳۸۴ کیلومترمربع (یک‌چهارم مساحت ایران) وسعت دارد و طول آن برابر با ۱۲۰۵ تا ۱۲۸۰ کیلومتر است. پهنای بزرگ‌ترین دریاچه دنیا، ۲۰۲ تا ۵۵۴ کیلومتر بوده و عریض‌ترین منطقه آن‌هم کمی بالاتر از سواحل جنوبی است. گودترین نقطه خزر در نزدیکی سواحل ایران عمقی برابر با ۹۸۰ متر دارد که حجم آب آن برابر با ۷۹۰ هزار کیلومتر مکعب است.

خزر در ایران ۷۴۰ کیلومتر ساحل داشته و به ترتیب در کشورهای آذربایجان ۱۸۹۴، روسیه ۸۱۵، قزاقستان ۸۰۰ و ترکمنستان ۱۷۸۹ کیلومتر ساحل دارد. بدون شک دریای خزر نقش بسیار مهمی در منطقه و اقلیم خشک ایران بازی می‌کند و بستر بسیار مهمی برای انتقال انرژی است. سالانه ۶۰۰ هزار تن آبزی از آب‌های خزر صید می‌شود که این عدد قابل‌توجه در گردش مالی و اقتصاد منطقه نقش مهمی ایفا می‌کند.

در این مطلب به سراغ حقایق جالب درباره دریای زیبای خزر، اولین گزینه برای گذراندن تعطیلات، رفته‌ایم. ۲۱ مرداد روز ملی دریای خزر نام‌گذاری شده است، با توجه به نزدیکی این روز خواندن این مقاله در این ماه گرم خالی از لطف نیست:

۱. دریای خزر در گذشته‌های دور بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از ۶۰ میلیون سال پیش راه خزر به اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس کم‌کم بسته شد.

۲. دریای طبرستان یکی از نام‌هایی است که در منابع کهن از آن برای نام‌گذاری دریای خزر استفاده شده است. بر اساس اسناد تاریخ شناسان روسی در قرن دوازدهم این دریا در نزد ایرانی‌ها همچنان طبرستان نامیده می‌شده است.

۳. از سال ۱۳۸۱ نام رسمی این دریا در مکاتبات رسمی ایرانی «دریای خزر» و در مکاتبات انگلیسی، «دریای کاسپین» خوانده شد.

۴. کاسپین اصطلاحی است که در زبان غربی و عبری برای خواندن دریای شمال ایران استفاده می‌شود. کاسپی‌ها قومی سفیدپوست بودند که از هزاره دوم پ.م تا عصر ساسانی در منطقه دریای کاسپین یا خزر می‌زیسته‌اند.

۵. کتاب مفقوده «خوتای نامگ» قدیمی‌ترین منبع مکتوبی است که برای اولین بار نام دریای خزر در آن آورده شده است. در این منبع برای نام‌گذاری این دریا از نام «دریای گیلان» استفاده شده است.

۶. یکی دیگر از نام‌های کهن دریای شمال ایران، دریای تپورستان، تبرستان یا طبرستان است. بر اساس نوشته‌های «نوجین زیس» تاریخ‌نویس روسی، ایرانی‌ها در قرن دوازده این دریا را با چنین اسم‌هایی می‌خواندند. در رابطه با درستی این منبع شک و شبهه‌های زیادی وجود دارد و بسیاری بر این باور هستند که این نام‌گذاری تنها اشتباهی در ترجمه است.

۷. در اوستا از نام «فراخ کرت» برای نام‌گذاری دریای خزر استفاده شده است. فراخ به معنی وسیع و کرت به معنی بریده شده است. فراخ کرت چندین معنی دارد که درست‌ترین معنی را می‌توان زمین بزرگ تکه‌تکه شده دانست.

۸. در برخی از منابع مکتوب به این موضوع اشاره شده که خزرها قومی بودند که بارها قصد تجاوز به مرزهای ایران را داشتند، ولی پادشاهان ساسانی دست آن را کوتاه کردند.

۹. عده‌ای بر این باور هستند که انتخاب نام خزر برای دریای شمال ایران، اشتباه است و درواقع خزرها قصد غصب این سرزمین را داشته‌اند.

۱۱. دریای خزر بیش از ۴۰۰ گونه و ریزگونه ماهی را در خود جای داده است.

۱۲. بیش از ۹۰ درصد صید ماهی‌های خاویاری مختص دریای خزر است و بیشترین بخش صیدآن از سمت ایران صورت می‌گیرد.

۱۳. در آب دریای خزر خبری از کوسه نیست، آب این دریا در دسته آب‌های نیمه شور است و این آبزی تنها در آب‌های شور زندگی می‌کند.

خزر بعد از خلیج‌فارس و سیبری، از لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر مقام سوم را دارد.

۱۴. سطح دریای خزر ۲۶ تا ۲۸ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است.

عکس از مصطفی صفری

۱۵. در عهدنامه ترکمانچای حق داشتن نیروی دریایی در دریای خزر از ایرانی‌ها گرفته شد، ولی دوباره در عهدنامه دوستی ایران و روسیه در سال ۱۳۰۰ این حق میان ایران و شوروی سابق به تساوی رسید.

۱۶. تا سال ۱۹۹۸، قزاقستان و آذربایجان سهمی از دریای خزر نداشتند، ولی در این سال ۲۷ درصد دریا سهم قزاقستان و ۱۸ درصد سهم آذربایجان شد. ایران و ترکمنستان تاکنون نظام تقسیم دریای خزر را به رسمیت نپذیرفته‌اند.

۱۷. حدود ۴ درصد از ذخایر نفت و گاز دنیا از دریای خزر به دست می‌آید.

۱۸. در سال ۱۹۹۴ آذربایجان قراردادی برای استخراج نفت دریای خزر با شرکت‌هایی از روسیه، نروژ، انگلیس، ترکیه، عربستان و آمریکا بست. در نوامبر همان سال از ایران هم خواست تا به قرارداد بپیوندد، ولی آمریکا با این بهانه که نمی‌تواند با ایران معامله کند، این قرارداد را لغو کرد.

۱۹. خزر منبع عظیمی از سوخت‌های هیدروکربنی است که بخش عمده برداشت این زمینه متعلق به جمهوری آذربایجان است.

۲۰. بر اساس آمار گرفته شده در سال ۲۰۱۲ جمهوری آذربایجان روزانه ۸۹۰ بشکه نفت، روسیه ۶ هزار بشکه، قزاقستان ۳ هزار بشکه از دریای خزر استخراج می‌کنند، درحالی‌که استخراج ایران از این دریا صفر است؛ دلیل اصلی این رویکرد، وجود خلیج‌فارس در جنوب کشور بوده که منبع بسیار عظیم و باارزشی است.

۲۱. سالانه ۱۲۲ هزار تن آلودگی ناشی از استخراج نفت وارد آب‌های خزر می‌شود.